ยถา หิ จตฺตาโร เสฏฺฐิปุตฺตา ราชาติราชปญฺจเมสุ สหาเยสุ ‘‘นกฺขตฺตํ กีฬิสฺสามา’’ติ วีถิํ โอติณฺเณสุ เอกสฺส เสฏฺฐิปุตฺตสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ, ทุติยสฺส ตติยสฺส จตุตฺถสฺส เคหํ คตกาเล อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ เคเห วิจาเรติ, อถ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล กิญฺจาปิ ราชา สพฺพตฺถ อิสฺสโรว, อิมสฺมิํ ปน กาเล อตฺตโน เคเหเยว ‘‘อิเมสํ ขาทนียํ โภชนียํ เทถ, อิเมสํ คนฺธมาลาลงฺการาทีนิ เทถา’’ติ วิจาเรติ, เอวเมว สทฺธาปญฺจมเกสุ อินฺทฺริเยสุ เตสุ สหาเยสุ เอกโต วีถิํ โอตรนฺเตสุ วิย เอการมฺมเณ อุปฺปชฺชมาเนสุปิ ยถา ปฐมสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ , เอวํ โสตาปตฺติองฺคานิ ปตฺวา อธิโมกฺขลกฺขณํ สทฺธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ทุติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สมฺมปฺปธานานิ ปตฺวา ปคฺคหณลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา ตติยสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ สติปฏฺฐานานิ ปตฺวา อุปฏฺฐานลกฺขณํ สตินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ ยถา จตุตฺถสฺส เคเห อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, เคหสามิโกว วิจาเรติ, เอวํ ฌานานิ ปตฺวา อวิกฺเขปลกฺขณํ สมาธินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺติฯ สพฺพปจฺฉา รญฺโญ เคหํ คตกาเล ปน ยถา อิตเร จตฺตาโร ตุณฺหี นิสีทนฺติ, ราชาว วิจาเรติ, เอวํ อริยสจฺจานิ ปตฺวา ปชานนลกฺขณํ ปญฺญินฺทฺริยเมว เชฏฺฐกํ โหติ ปุพฺพงฺคมํ, เสสานิ ตทนฺวยานิ โหนฺตีติฯ

ก. ปเภทคณนนิทฺเทสวณฺณนา

[195] สุตฺตนฺตสฺส ปเภทคณนาปุจฺฉาปุพฺพงฺคเมว ปเภทคณนนิทฺเทเส สปฺปุริสสํเสเวติ โสภนานํ ปุริสานํ สมฺมา เสวเนฯ อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเฐนาติ อธิโมกฺขสงฺขาเตน เสสินฺทฺริเยสุ อธิปติภาวฏฺเฐน, เสสินฺทฺริยานํ ปุพฺพงฺคมฏฺเฐนาติ อตฺโถฯ สทฺธมฺมสวเนติ สตํ ธมฺโม, โสภโน วา ธมฺโมติ สทฺธมฺโมฯ ตสฺส สทฺธมฺมสฺส สวเนฯ โยนิโสมนสิกาเรติ อุปาเยน มนสิกาเรฯ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยาติ เอตฺถ นว โลกุตฺตรธมฺเม อนุคโต ธมฺโม ธมฺมานุธมฺโม, สีลสมาธิปญฺญาสงฺขาตสฺส ธมฺมานุธมฺมสฺส ปฏิปตฺติ ปฏิปชฺชนํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติฯ สมฺมปฺปธานาทีสุปิ เอเสว นโยฯ

ข. จริยาวารวณฺณนา

[196] จริยาวาเรปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพฯ เกวลํ ปฐมวาโร อินฺทฺริยานํ อุปฺปาทนกาลวเสน วุตฺโต, จริยาวาโร อุปฺปนฺนานํ อาเสวนกาลวเสน จ ปาริปูริกาลวเสน จ วุตฺโตฯ จริยา ปกติ อุสฺสนฺนตาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ

จารวิหารนิทฺเทสวณฺณนา

[197] อิทานิ จริยาสมฺพนฺเธเนว จารวิหารนิทฺเทสวเสน อปเรน ปริยาเยน อินฺทฺริยวิธานํ นิทฺทิสิตุกาโม จาโร จ วิหาโร จาติอาทิกํ อุทฺเทสํ อุทฺทิสิตฺวา ตสฺส นิทฺเทสมาหฯ ตตฺถ อุทฺเทเส ตาว ยถา จรนฺตํ วิหรนฺตํ วิญฺญู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ ฐาเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ – อทฺธา อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วาติ, ตถา อินฺทฺริยสมฺปนฺนสฺส จาโร จ วิหาโร จ วิญฺญูหิ สพฺรหฺมจารีหิ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธติ อุทฺเทสสฺส สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพฯ อุทฺเทสนิทฺเทเส จริยา จาโรเยวฯ จาโร จริยาติ หิ อตฺถโต เอกํฯ ตสฺมา ‘‘จาโร’’ติปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘จริยา’’ติ วุตฺตํฯ อิริยาปถจริยาติ อิริยาปถานํ จริยา, ปวตฺตนนฺติ อตฺโถฯ เสเสสุปิ เอเสว นโยฯ อายตนจริยา ปน อายตเนสุ สติสมฺปชญฺญานํ จริยาฯ ปตฺตีติ ผลานิฯ ตานิ หิ ปาปุณิยนฺตีติ ‘‘ปตฺตี’’ติ วุตฺตาฯ สตฺตโลกสฺส ทิฏฺฐธมฺมิกสมฺปรายิกา อตฺถา โลกตฺถาติ อยํ วิเสโสฯ

อิทานิ ตาสํ จริยานํ ภูมิํ ทสฺเสนฺโต จตูสุ อิริยาปเถสูติอาทิมาหฯ สติปฏฺฐาเนสูติ อารมฺมณสติปฏฺฐาเนสุฯ สติปฏฺฐาเนสุปิ วุจฺจมาเนสุ สติโต อนญฺญานิ โวหารวเสน อญฺญานิ วิย กตฺวา วุตฺตํฯ อริยสจฺเจสูติ ปุพฺพภาคโลกิยสจฺจญาเณน วิสุํ วิสุํ สจฺจปริคฺคหวเสน วุตฺตํฯ อริยมคฺเคสุ สามญฺญผเลสูติ จ โวหารวเสเนว วุตฺตํฯ ปเทเสติ โลกตฺถจริยาย เอกเทเสฯ นิปฺปเทสโต หิ โลกตฺถจริยํ พุทฺธา เอว กโรนฺติฯ ปุน ตา เอว จริยาโย การกปุคฺคลวเสน ทสฺเสนฺโต ปณิธิสมฺปนฺนานนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ ปณิธิสมฺปนฺนา นาม อิริยาปถานํ สนฺตตฺตา อิริยาปถคุตฺติยา สมฺปนฺนา อกมฺปิตอิริยาปถา ภิกฺขุภาวานุรูเปน สนฺเตน อิริยาปเถน สมฺปนฺนาฯ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานนฺติ จกฺขาทีสุ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย ปวตฺตเอเกกทฺวารวเสน คุตฺตํ ทฺวารํ เอเตสนฺติ คุตฺตทฺวาราฯ เตสํ คุตฺตทฺวารานํฯ ทฺวารนฺติ เจตฺถ อุปฺปตฺติทฺวารวเสน จกฺขาทโย เอวฯ อปฺปมาทวิหารีนนฺติ สีลาทีสุ อปฺปมาทวิหารวตํฯ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานนฺติ วิปสฺสนาย ปาทกภาเวน อธิจิตฺตสงฺขาตํ สมาธิมนุยุตฺตานํฯ